Digitaal statiegeld of niet?

Eind vorig jaar hakte de Vlaamse regering de knoop door: we zullen statiegeld gaan innen op plastic flesjes en blikjes. Een extra beleidsmaatregel in de strijd tegen zwerfvuil. Maar wat dan met de blauwe zak die sinds zijn introductie en uitbreiding aan een mooi succesverhaal schrijft? Het antwoord daarop is een digitaal systeem voor statiegeld, waarbij je door een unieke QR-code te scannen je statiegeld kan terugkrijgen. Dat zou meteen een wereldprimeur zijn, maar bij de voorstelling klonk meteen flinke kritiek. Enkele proefprojecten moesten het voorstel daarom toetsen op de werking, de efficiëntie, de gebruiksvriendelijkheid en de fraudegevoeligheid. Conclusie van de OVAM? We weten het nog niet.

Vanaf 2025 wil Vlaanderen statiegeld uitrollen voor plastic flessen en blikjes. Fost Plus, Comeos en Fevia stelden een digitaal systeem voor. Wie thuis sorteert, zou met zijn smartphone de unieke codes op elke plastic fles of blik kunnen inlezen alvorens ze in de eveneens gescande blauwe zak te deponeren. Op het werk, in de sportclub, buitenshuis … gebeurt alles op een analoge manier. Gebruikers kunnen de code op de vuilnisbak scannen om statiegeld terug te krijgen of ze kunnen de scanner van het bedrijf of de organisatie gebruiken om in cash, digitaal of via vouchers betaald te worden. Voor onderweg staan er 135.000 ‘digitale’ vuilnisbakken te wachten.

De toekomst toch? Verschillende belangen­organisaties denken er anders over. Het zou te veel mensen buiten sluiten. Er is nog altijd een deel van de bevolking dat geen smartphone kan of wil gebruiken en er zullen er ook voldoende zijn die geen persoonlijke gegevens willen delen. Ook het aangereikte alternatief van thuisscanners is niet voldoende om toeristen en mensen in armoede mee te nemen in dit verhaal. Bovendien lossen ze het ‘on-the-go’ probleem niet op. En laat net daar ook het grootste risico op zwerfvuil mee verbonden zijn.  

“Deze risico’s brengen de effectiviteit en het draagvlak van het systeem in gevaar, terwijl het klassieke statiegeldsysteem goed werkt en in veel landen breed wordt geaccepteerd”, klinkt het bij Recycling Netwerk.

Verschillende pilootprojecten moesten het tegendeel bewijzen. Twee techno­logie­partners werden uitgenodigd om hun hardware en software in een gesloten omgeving te testen. Dat gebeurde op de Corda Campus in Hasselt (250 werknemers en 1.000 bezoekers) en het KBC hoofdkwartier in Leuven (1.800 werknemers). De primaire doelstelling van deze pilootprojecten was om de technische haalbaarheid te testen van de kerncomponenten van een gedigitaliseerd statiegeldproces. Op beide locaties werden telkens ongeveer 10.000 drankverpakkingen (met een unieke code) te koop aangeboden. Via een korte survey vertelden gebruikers over hun ervaringen. Steekproeven volgden ook de inhoud van de uniek gecodeerde vuilnisbakken op. In totaal waren er 782 geregistreerde gebruikers. De scan-ratio (ontwaarde items versus verkochte items) bedroeg 43%. Het gebruiksgemak werd als sterk punt vermeld, maar de appreciatiegraad blijkt sterk af te hangen van de proceseenvoud. Met andere woorden, hoe minder stappen, hoe sneller en hoe meer gebruikers het omarmen. 

De geleerde lessen dienden als basis voor drie nieuwe, uitgebreidere pilootprojecten in een half-open omgeving. Fost Plus selecteerde de locaties om praktische en logistieke redenen. In Bobbejaanland werd het gedurende drie weekends in september uitgetest. In Center Parcs De Haan liep er een test van 15 september tot 16 oktober. In Wenduine, ten slotte, ging het om de Kerkstraat en de dijk gedurende twee maanden. De schaal ging flink omhoog: het aantal verpakkingen lag tussen 50.000 en 70.000. De unieke codes op de verpakkingen waren een combinatie van on pack geprinte codes en bestickerde items. De prijzen van de dranken werden effectief met 20 eurocent verhoogd. Ook de (straat)vuilnisbakken werden ontdubbeld: het pmd kreeg een unieke code. Via deze pilootprojecten werd het digitaal statiegeld verder operationeel getest. Ook de toegankelijkheid voor verschillende doelgroepen, de fraudebestendigheid en het effect op zwerfvuil werden geëvalueerd door middel van surveys en metingen.

Het goede nieuws: het digitaal statiegeld bleek technisch en technologisch werkbaar. Weliswaar doken er enkele kleinere problemen op vlak van leesbaarheid op (bijvoorbeeld door oudere, minder performante gsm’s) of als gevolg van de lokaal onvoldoende krachtige internetverbinding. De meerderheid van de gebruikers was tevreden over het systeem en bereid om er in de toekomst mee te werken. Een potentieel draagvlak dus voor digitaal statiegeld, al neemt dat niet weg dat een niet te verwaarlozen minderheid van de respondenten niet bereid was om mee te werken of een minder positieve ervaring had. De scan-ratio varieerde sterk (van 21% tot 43%) in functie van het publiek, de communicatie, de begeleiding en de duur. Het wijst er op dat er bij eventuele uitrol voldoende ondersteuning, communicatie en begeleiding nodig zal zijn. Er kon wel een stijgende trendlijn worden vastgesteld in het totale herhaalde gebruik doorheen de langere testperiode. 

Maar werkt het systeem? Leidt dit tot het gewenste effect van minder zwerfvuil? De verhouding van de gecodeerde items ten opzichte van het totaal aantal zwerfvuilitems blijft grosso modo stabiel. Er kon dus geen duidelijk effect op de zwerfvuilcijfers worden vastgesteld. De pilootprojecten leiden wegens hun beperkte schaal en korte looptijd niet tot een duidelijke conclusie. Aangezien de ontwaardingsgraad nergens meer dan de helft haalt, blijkt er dus nog een weg af te leggen naar een voldoende hoge graad van ontwaarding. De ervaringen met de pilootprojecten en de resultaten van de surveys geven aan dat bij de invoering van digitaal statiegeld aandacht nodig is voor toegankelijkheid van het systeem voor specifieke doelgroepen. Mensen die niet beschikken over een smartphone (of over een verouderd toestel), nog onvoldoende digitaal vaardig zijn of geen (eigen) bankrekening hebben (jongeren, ouderen, daklozen …). Deze vaststelling geldt ook voor specifieke doelgroepen waar digitaal statiegeld operationeel en logistiek een grote uitdaging met zich meebrengt (horeca) of voor toepassing op plaatsen waar geen (voldoende krachtig) 4G netwerk beschikbaar is. 

Wat gebeurt er over de taalgrens?
Parallel aan Vlaanderen loopt ook in Wallonië een statiegeldstudie. Vier scenario’s worden vergeleken om te zien of het klassieke of het digitale systeem het beste scoort uit economisch, ecologisch en sociaal oogpunt. De Waalse regering legde in juli haar rapport voor. Hoewel het fysieke systeem de hoogste kost met zich meebracht, kreeg het toch de voorkeur omwille van de toegankelijkheid en de operationele beschikbaarheid. Definitieve beslissingen zijn er echter nog niet. Een proefproject in Breacon (+/- 8.000 inwoners) gaf nog de kans aan een digitaal systeem om zich te bewijzen. De resultaten worden dit jaar verwacht. Het is de bedoeling om samen met de andere regio’s tot een nationale oplossing te komen. De Brusselse regering, ten slotte is principieel akkoord over de invoering van statiegeld op plastic flesjes en blik in samenwerking met Vlaanderen en Wallonië, maar heeft zich nog niet uitgesproken over het type systeem.